Stopień wodny w Przegalinie wraz z przekopem Wisły składa się z dwóch śluz: czynnej obecnie Śluzy Południowej, zbudowanej w latach 1975–1982, oraz zabytkowej Śluzy Północnej, powstałej w 1895 r. Część północną obiektu zamknięto dla ruchu statków w 1992 r. Zadaniem budowli było swobodne przeprawianie statków i barek między Martwą Wisłą i przekopem Wisły.

Śluza, która znajduje się w gdańskiej dzielnicy Wyspa Sobieszewska, stanowi istotny element zabezpieczenia przeciwpowodziowego Gdańska i Żuław Gdańskich oraz jest ważnym elementem toru wodnego żeglugi śródlądowej. Powadzi przez nią międzynarodowa droga wodna E40 z Morza Czarnego do Bałtyku. Różnica poziomów wody dolnej i górnej wynosi maksymalnie 1,7 m. Średnia liczba śluzowań sięga ok. 2200 rocznie.

W ramach projektu przebudowana została infrastruktura związana z funkcjonowaniem czynnej śluzy oraz przeprowadzono prace konserwatorskie w budynku starej maszynowni i drewnianym obiekcie nadzoru wodnego. Zbudowano pomosty dla lodołamaczy, które stacjonują w awanportach śluz.

Ochrona Żuław przed powodzią

Strategiczne znaczenie tego rejonu w kontekście ochrony przeciwpowodziowej Żuław dostrzeżono jeszcze w XIX w. Potrzeba było jednak prawdziwej katastrofy, aby podjąć działania. Cesarz Wilhelm II zdecydował o budowie systemu chroniącego przed wielką wodą dopiero po serii powodzi, które spustoszyły Żuławy w XIX w., w tym największej z 1888 r. Wielka fala spowodowała straty szacowane na ok. 30–70 mln marek. W tamtych czasach roczne zarobki sprawnego flisaka wynosiły zaledwie 100 marek. W celu zabezpieczenia życia i mienia oraz żuławskiej gospodarki rozpoczęto szeroki program inwestycyjny przebudowy ujścia Wisły. Obejmował on m.in. wykonanie przekopu oraz odcięcie Wisły właściwej od Martwej Wisły (Gdańskiej Wisły) i Szkarpawy (Wisły Elbląskiej).

Wybudowano wówczas obiekt hydrotechniczny, który obecnie funkcjonuje pod nazwą Śluza Północna w Przegalinie. Budowę rozpoczęto w 1891 r., a zakończono w 1895 r. wraz z drugą, mniejszą śluzą dla tratw oraz budynkiem maszynowni, z którym obecnie współtworzy historyczny zespół śluzy komorowej Przegalina na Martwej Wiśle, wpisany do rejestru zabytków. W rejestrze znalazły się także znajdujące się w maszynowni urządzenia i mechanizmy napędzające wrota śluzy.

Inżynieryjny majstersztyk

Zespół śluz nie doznał uszczerbku podczas II wojny światowej, a jego część techniczna nie została rozszabrowana w powojennej zawierusze. Większa część wyposażenia, pochodząca z końca XIX w., pozostała w stanie nienaruszonym. To istne perły sztuki inżynieryjnej.

Tutejsze rozwiązania są jedyne w swoim rodzaju i stanowią ewenement na skalę europejską. W przeciwieństwie do rozwiązań technicznych stosowanych w większości podobnych obiektów hydrotechnicznych w napędzie hydraulicznym Śluzy Północnej w Przegalinie medium roboczym wykorzystywanym do przekazywania mocy nie jest olej, lecz woda!

Ciekawostki sztuki inżynieryjnej

Historycznie maszyneria Śluzy Północnej obejmowała studnię wraz z pompą i zbiornikiem wody biernej stanowiących źródło zasilania w wodę napędu hydraulicznego, zespół pompy hydraulicznej z jej napędem – pompa napędzana była przez lokomobilę parową i akumulator hydrauliczny będący źródłem mocy dla napędów elementów śluzy, układ przewodów hydraulicznych wysokiego ciśnienia łączących akumulator hydrauliczny z napędzanymi urządzeniami, napędy hydrauliczne wrót, napędy hydrauliczne zastawek na kanałach obiegowych oraz układ sterowania tymi urządzeniami, na który składały się sterowane ręcznymi dźwigniami bloki zaworów, a także napędzane ręcznie zastawki na wrotach oraz ręczne pompy do usuwania wody z komór wypornościowych wrót, zespół kabestanów i most obrotowy z napędzającym go mechanizmem hydraulicznym.

Do dziś zachowały się nieomal wszystkie wymienione mechanizmy z wyjątkiem lokomobili parowej, która w okresie międzywojennym została zastąpiona napędem elektrycznym uzupełnionym silnikiem spalinowym, używanym do napędu maszyn w przypadku awarii. Na szczęście oba silniki się zachowały i znajdują się w pomieszczeniu maszynowni. Brakuje też kabestanów i mostu obrotowego, który został rozebrany podczas prac związanych z zasypaniem wejścia do śluzy od strony głowy górnej. W tym miejscu przebiega dziś ul. Akwenowa, prowadząca od mostu zwodzonego na Wyspę Sobieszewską.

Historia i teraźniejszość

Rozwiązania techniczne zastosowane w Śluzie Północnej w Przegalinie czynią z niej obiekt wyjątkowy pod względem inżynieryjnym. Zastosowana do napędu woda była jednym z poważniejszych powodów późniejszej degradacji. Napęd hydrauliczny wykorzystujący wodę jako medium robocze ma oczywistą słabą stronę – jest podatny na uszkodzenia powstające w czasie zamarzania wody w urządzeniach i prowadzonych w terenie rurociągach. Wymagał więc odpowiedniej konserwacji i okresowego odwadniania przed sezonem zimowym. Niestety w wyniku błędu ludzkiego w latach 90. XX w. układ hydrauliczny nie został w porę opróżniony i zalegająca w rurociągach woda, zamarzając, rozparła je i poważnie uszkodziła. Po wybudowaniu nowej Śluzy Południowej w latach 1975–1982 Śluzę Północną wyłączono z eksploatacji.

Skarb hydrotechniki znów odżył

We wrześniu 2019 r. Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie podpisało ze STRABAG umowę o wartości 62 mln zł brutto na przebudowę całego stopnia wodnego Przegalina, w tym przebudowę Śluzy Południowej oraz remont – pod nadzorem konserwatorskim – Śluzy Północnej wraz z budynkiem maszynowni. W trakcie prowadzenia prac decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków rozpoczęto procedurę wpisania do rejestru zabytków budynku dawnej siedziby nadzoru wodnego, który w ocenie konserwatora jest obiektem dającym świadectwo minionych czasów i historii stopnia wodnego Przegalina. I tak też się stało, zespół STRABAG realizujący kontrakt dokonał oceny stanu elementów napędu. Wszystko zostało skrupulatnie rozebrane i oczyszczone. Okazało się, że urządzenia znajdujące się w maszynowni oraz mechanizmy terenowe były zachowane w nie najgorszym stanie. Specjaliści porównali istniejące urządzenia z zachowaną oryginalną, niemieckojęzyczną dokumentacją śluzy. Ustalono, że brakowało jedynie niewielkich elementów, takich jak zawory, smarowniczki, złączki. Inne uległy znaczącej degradacji i nie spełniały swoich pierwotnych funkcji.

Wszystkie brakujące części zostały uzupełnione, a spośród tych, które były uszkodzone, część została naprawiona lub pieczołowicie zrekonstruowana. Całość mechanizmu napędu wrót dokładnie oczyszczono i zabezpieczono antykorozyjnie, co gwarantuje, że przywrócona do stanu świetności i pełnej funkcjonalności maszyneria pozostanie sprawna przez lata.

STRABAG przywrócił do życia ten hydrotechniczny skarb. Odrestaurowany stopień wodny Przegalina znów będzie cieszyć oko zwiedzających i fanów jedynego w swoim rodzaju rozwiązania myśli inżynieryjnej przełomu wieków. Odrestaurowany obiekt będzie mógł służyć przyszłym pokoleniom jako świadectwo minionych czasów. Inwestycja została zakończona i przekazana inwestorowi, spółce Wody Polskie, 13 grudnia 2021 r. Liderami zespołu, który wykonał modernizację tego wyjątkowego zabytku techniki, byli kierownik kontraktu Karol Kołtun oraz pasjonat historii, inżynier budowy Andrzej Cieśla.